“Este Lais posemos acá” … Sì, ma dove?

Autores

  • Fabio Barberini Universitat de Girona Institut de Llengua i Cultura Catalanes 17004 Girona, Espanya (Catalunya)

DOI:

https://doi.org/10.4000/medievalista.7739

Palavras-chave:

Lirica galego-portoghese, Lais de Bretanha, tradizione manoscritta, Tristan en prose, materia di Bretagna in Portogallo

Resumo

L’articolo esamina l’ipotesi, formulata qualche anno fa da Pilar Lorenzo (2013 e 2016), secondo la quale i Lais de Bretanha circolarono in maniera indipendente e in ordine diverso. Una nuova analisi dei dati positivi non permette di confermare questa teoria. Indipendentemente dall’ordine primitivo delle cantigas ‘bretoni’, è altamente probabile che i Lais e le rispettive rubriche siano state composte in due momenti distinti. In particolare, la redazione delle rubriche potrebbe risalire all’epoca in cui i Lais furono inseriti nell’exemplar dei Canzonieri portoghesi di Colocci e, di conseguenza, l’ultima pericope della rubrica di B1 (Este lais posemos acá porque era o melhor que foi feito) giustificherebbe, non la prima posizione che il testo venne ad assumere nella Laissammlung, bensì la funzione di ‘prologo in versi’ che il compilatore aveva assegnato a B1 nella sua collezione di cantigas. L’articolo, inoltre, aggiunge alcuni elementi che convergono con l’ipotesi – già a suo tempo formulata da Carolina Michaëlis de Vasconcellos – secondo la quale D. Pedro, Conte de Barcelos (e la sua cerchia aristocratica) sarebbe stato il responsabile dell’inserimento dei Lais nell’exemplar e della redazione delle rubriche.

 

Riferimenti bibliografici

               Fonti

Fonti manoscritte

Lirica galego-portoghese

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Lat. 4803 (Canzoniere portoghese della Vaticana = V)

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Lat. 7182, ff. 267r-278v (seconda copia dei Lais = Va / L).

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Lat. 7182, ff. 300r-307r (Tavola colocciana “Autori portuguesi” = C).

Lisboa, Biblioteca Nacional de Portugal, Cod. 10991 (Canzoniere Colocci-Brancuti = B).

Tristan en prose e romanzi arturiani

Carpentras, Bibliothèque Inguimbertine di Carpentras, ms. 404.

Paris, Bibliothèque nationale de France, fr. 757.

Paris, Bibliothèque nationale de France, fr. 358.

Wien, Österreichische Nationalbibliothek, ms. 2542.

Fonti a stampa

ARNOLD, Ivor (ed.) – Le Roman de Brut de Wace. Paris: Société des Anciens Textes Français, 1938.

BOUTIÈRE, Jean; SCHUTZ, Alexander Herman – Biographies des troubadours. Textes provençaux des XIIIe et XIVe siècles. Paris: Nizet, 1973.

CURTIS, Renée (ed.) – Le roman de Tristan en prose. Vol. I. Cambridge: Brewer, 1985.

FOTITCH, Tatiana; STEINER, Ruth – Les lais du “Roman de Tristan” en prose d’après le manuscrit de Vienne 2542. München: Beck, 1974.

GEOFFREY OF MONMOUTH – Historia Regum Britanniae. A Variant Version. Edited  Jacob Hammer. Cambridge (Mass.): Publications of The Mediaeval Academy of America, 1951.

LAGARES, Xoán Carlos – “E por esto fez este cantar”. Sobre as rubricas explicativas dos cancioneiros profanos galego-portugueses. Santiago de Compostela: Laiovento, 2000.

LANG, Henry R. – Das Liederbuch des Königs Denis von Portugal. Halle a.S.: Max Niemeyer Verlag, 1894.

MATTOSO, José (ed.) – Livro de Linhagens do Conde D. Pedro. Portugaliae Monumenta Historica. Nova série. Lisboa: Academia das Ciências (Publicações do II Centenário), 1980.

MÉNARD, Philippe (dir.) – Le Roman de Tristan en prose. I. Des Aventures de Lancelot à la fin de la «Folie Tristan». Genève: Droz, 1987.

MÉNARD, Philippe (dir.) – Le Roman de Tristan en prose (version du manuscrit fr. 757 de la Bibliothèque nationale de Paris). Tome I. Éd. De Joël Blanchard; Michel Quereuil. Paris: Honoré Champion Éditeur, 1997.

PAREDES, Juan – El cancionero profano de Alfonso X EL Sabio: edición critica, con introducción, notas y glosario. Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións e Intercambio Científico da Universidade de Santiago de Compostela, 2010.

SÁNCHEZ-PRIETO BORJA, Pedro (ed.) – Alfonso X, General estoria. Primera parte, vol. I. Madrid: Biblioteca Castro, 2001.

STUDER, Paul; EVANS, Joan (eds.) – Anglo-Norman lapidaries. Paris: Librairie ancienne Edouard Champion, 1924.

Studi

ALVAR, Carlos – “Apostillas cancioneriles. De Vidal de Elvas a Álvarez de Villasandino”. In BOTTA, Patrizia; PÉREZ PASCUAL, José Ignacio; PARRILLA GARCÍA, Carmen (eds.) – Canzonieri iberici. Noia (A Coruña): Toxosoutos, 2001, vol. I, pp. 59-75.

ARBOR ALDEA, Mariña – “Lais de Bretanha galego-portugueses e tradición manuscrita”. In ILIESCU, Maria; DANLER, Paul; SILLER-RUNGGALDIER, Heidi (eds.) – Actes du XXVe Congrès international de linguistique et de philologie romanes. Berlin: De Gruyter, 2010, vol. VI, pp. 11-20.

CASTRO, Ivo – “Matéria de Bretanha”. In TAVANI, Giuseppe; LANCIANI, Giulia (coord.) – Dicionário da Literatura Medieval Galega e Portuguesa. Lisboa: Editorial Caminho, 1993, pp. 445-450.

CATALÁN MENÉNDEZ PIDAL, Diego – De Alfonso X al Conde de Barcelos. Cuatro estudios sobre el nacimiento de la historiografía romance en Castilla y Portugal. Madrid: Editorial Gredos, 1962.

EVANS, Joan – Magical Jewels of the Middle Ages and the Renaissance particularly in England. Oxford: Clarendon Press, 1922.

FERRARI, Anna – “Lai”. In TAVANI, Giuseppe; LANCIANI, Giulia (coord.). – Dicionário da Literatura Medieval Galega e Portuguesa. Lisboa: Editorial Caminho, 1993, pp. 374-378.

FERRARI, Anna – “Perché non possiamo non dirci eterotopici ed eteronomici”. In ARBOR ALDEA, Mariña; FERNÁNDEZ GUIADANES, Antonio (eds.) – Estudos de edición crítica e lírica galego-portuguesa. Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións e Intercambio Científico da Universidade de Santiago de Compostela, 2010, pp. 103-114.

FERRARI, Anna – “Linguaggi lirici in contatto: trobadors e trobadores”. In FERRARI, Anna – Trobadors e trobadores. Modena: Mucchi Editore, 2014, pp. 31-60 [in precedenza pubblicato in Boletim de Filologia 29 (1984), pp. 35-58 = Homenagem a Manuel Rodrigues Lapa, vol. II)].

GONÇALVES, Elsa – “Tradição manuscrita da poesia lírica”. In TAVANI, Giuseppe; LANCIANI, Giulia (coord.). – Dicionário da Literatura Medieval Galega e Portuguesa. Lisboa: Editorial Caminho, 1993, pp. 627-632.

GONÇALVES, Elsa – “Sobre a tradição manuscrita da lírica galego-portuguesa: conjecturas e contrariedades”. eHumanista 8 (2007), pp. 1‑27 [ora riedito in GONÇALVES, Elsa – De Roma ata Lixboa. Estudos sobre os Cancioneiros galego-portugueses. A Coruña, Real Academia Galega, 2016, pp. 501-533].

GUTIÉRREZ GARCÍA, Santiago – “O Marot aja mal-grado: lais de Bretanha, ciclos en prosa e recepción da materia de Bretaña na Península Ibérica”. Boletín Galego de Literatura 25 (2011), pp. 35-49.

GUTIÉRREZ GARCÍA, Santiago – “El proceso compositivo de los ciclos en prosa artúricos a la luz de las teorías sobre la inventio (reconsiderando la Post-Vulgata)”. Cultura Neolatina 79 (2019), pp. 137-167.

LORENZO GRADÍN, Pilar – “Colocci, los Lais de Bretanha y las rúbricas explicativas en B y V”. In BOLOGNA, Corrado; BERNARDI, Marco (ed.) – Angelo Colocci e gli studi romanzi. Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 2008, pp. 404-429.

LORENZO GRADÍN, Pilar – “Los Lais de Bretanha: de la compilación en prosa al cancionero”. e-Spania [on line] 16 (2013), §§15 [consultato il 10 agosto 2022]. Disponibile in https://journals.openedition.org/e-spania/22767#ftn10.

LORENZO GRADÍN, Pilar – “Les clairs-obscurs des lais galégo-portuguais. Circulation et réemploi des romans arthuriens”. Cahiers de Civilizations Médiévale 59 (2016), pp. 159-176.

LORENZO GRADÍN, Pilar; DÍAZ MARTÍNEZ, Eva M. – “El fragmento gallego del Livro de Tristán: nuevas aportaciones sobre la collatio”. Romania 122 (2004), pp. 371-396.

LØSETH, Eilert – Le Roman en prose de Tristan, le Roman de Palamède et la compilation de Rusticien de Pise. Analyse critique d'après les manuscrits de Paris. Paris: Bouillon, 1891.

MARCENARO, Simone – “Il presunto Livro das cantigas di Don Pedro de Portugal, Conde de Barcelos”. In FIDALGO FRANCISCO, Elvira; CORRAL DÍAZ, Esther; LORENZO GRADÍN, Pilar (eds.) – Cantares de amigos. Estudos en homenaxe a Mercedes Brea. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, Servizo de Publicacións e Intercambio Científico, 2016, pp. 575-583.

MICHAËLIS DE VASCONCELLOS, Carolina – “Lais de Bretanha”. Revista Lusitana 6 (1900-1901), pp. 1-43.

MICHAËLIS DE VASCONCELLOS, Carolina – Cancioneiro da Ajuda. Vol. I-II. Halle a. Saare: Max Nimeyer, 1904.

MICHON, Patricia – “Le Tristan en prose galaïco-portugais”. Romania 112 (1991), pp. 259-268.

MIRANDA, José Carlos Ribeiro – “Do Liber regum ao Livro velho de linhagens”. In BAUTISTA PÉREZ, Francisco; GAMBA CORRADINE, Jimena (eds.) – Estudios sobre la Edad Media, el Renacimiento y la temprana Modernidad. San Millán de la Cogolla: Cilengua. Centro Internacional de Investigación de la Lengua Española, 2010, pp. 301-310.

MIRANDA, José Carlos Ribeiro – “Em torno do Libro de linhagens de Pedro de Barcelos (II). Do livro às reformulaçoes: hipóteses e argumentos”. In LACARRA, María Jesús et alii (eds.) – Literatura medieval hispánica. Libros, lecturas y reescrituras. San Millán de la Cogolla: Cilengua. Centro Internacional de Investigación de la Lengua Española, 2019, pp. 781-798.

OLIVEIRA, António Resende de – Depois do espectáculo trovadoresco. A estrutura dos cancioneiros peninsulares e as recolhas dos séculos XIII e XIV. Lisboa: Edições Colibri, 1994.

RAMOS, Maria Ana – “Bailar e dançar na poesia galego-portuguesa”. In CARTA, Costance; FINCI, Sarah; MANCHEVA, Dora (eds.) – Enseñar deleitando / Plaire et instruire. Bern: Peter Lang, 2016, pp. 179-205.

RAMOS, Maria Ana – “De um antigo canto em francês a textos tardios em galego-português. Os Lais”. In LOPES, Graça Videira; FERREIRA, Manuel Pedro – Do Canto à Escrita. Novas questões em torno da Lírica Galego-Portuguesa nos cem anos do Pergaminho Vindel. Lisboa: Instituto de Estudos Medievais / Centro e Estudos de Sociologia e Estética Musical, 2016, pp. 59-92.

SHARRER, Harvey L. – “The Acclimatization of the Lancelot-Grail Cycle in Spain and Portugal”. In KIBLER, William W. (coord.) – The Lancelot-Graal Cycle: Text and Transformations. Austin: University of Texas Press, 1994, pp. 175-190.

SORIANO ROBLES, Lurdes – “La edición del fragmento gallegoportugués del Livro de Tristan”. In PARRILLA, Carmen (ed.) – Actas del Congreso de jóvenes filólogos. Edición y anotación de textos. A Coruña: Universidade da Coruña, 1998, vol. II, pp. 667-676.

SOUTO CABO, José Antonio – Os cavaleiros que fizeram as cantigas. Aproximação às origens socioculturais da lírica galego-portguesa. Nitéroi/Rio de Janeiro: Universidade Fluminense, 2012.

STEGAGNO PICCHIO, Luciana – “Le poesie d’amore di Vidal, giudeo di Elvas”. Cultura Neolatina 22 (1962), pp. 157-168 [poi ripubblicato in traduzione portoghese in STEGAGNO PICCHIO, Luciana – La méthode philologique. Écrits sur la littérature portugaise. I. La Poésie. Paris: Fundação Calouste Gulbenkian / Centro Cultural Português, 1982, vol. I, pp. 63-90].

TAVANI, Giuseppe – Poesia del Duecento nella Penisola iberica. Problemi della lirica galego-portoghese. Roma: Edizioni dell’Ateneo, 1969.

TAVANI, Giuseppe – “Eterotopie de eteronomie nella lettura dei canzonieri galego-portoghesi”. Estudis Romànics 22 (2000), 139-153 [poi riedito in TAVANI, Giuseppe – Tra Galizia e Provenza. Saggi sulla poesia medievale galego-portoghese. Roma: Carocci, 2002, pp. 13-28].

VIEIRA, Yara Frateschi – “Os lais de Bretanha. Voltando à questão da autoria”. In MONGELLI, Lênia Marcia de Medeiros; FRANCO, Hilário (coord.)- E fizerom taes maravilhas...: histórias de cavaleiros e cavalarias. Granja Viana - Cotia (São Paulo): Ateliê Editorial, 2012, pp. 665-668.

VIEIRA, Yara Frateschi – “Tornada en lenguagen palavra per palavra”. In ÁLVAREZ BLANCO, Rosario; MARTINS, Ana Maria; MONTEAGUDO, Henrique; RAMOS, Maria Ana (eds.) – Ao sabor do texto. Estudos dedicados a Ivo Castro. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega / Servizo de Publicacións e Intercambio Científico da Universidade de Santiago de Compostela, 2013, pp. 545-560.

VIEIRA, Yara Frateschi – “Os Lais de Bretanha e a questão das bailadas”. In LOPES, Graça Videira; FERREIRA, Manuel Pedro – Do Canto à Escrita. Novas questões em torno da Lírica Galego-Portuguesa nos cem anos do Pergaminho Vindel. Lisboa: Instituto de Estudos Medievais / Centro e Estudos de Sociologia e Estética Musical, 2016, pp. 43-58.

VIEIRA, Yara Frateschi – “Um caso de absorção linguística, literária e social no Corpus lírico galego-português: as cantigas de Vidal, Judeu d’ Elvas”. In NEGRO ROMERO, Marta, ÁLVAREZ BLANCO, Rosario; MOSCOSO MATO, Eduardo (eds.) – Gallæcia. Estudos de lingüística portuguesa e galega. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, 2017, pp. 1061-1079.

VIEIRA, Yara Frateschi – “As cantigas de Vidal, Judeu d’Elvas, a uma judia: relações amorosas interculturais na Península Ibérica medieval”. Summa 17 (2021), pp. 30-41.

VIEIRA, Yara Frateschi – “Singularidades na preservação do corpus trovadoresco. As cantigas de Vidal, Judeu d’Elvas. In GONZÁLEZ MARTÍNEZ, Déborah (ed.) – Verdades duplas. A verdade do texto e a verdade material. Cancioneiros e fragmentos galego-portugueses. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia (= ArGaMed, 5), 2022, pp. 161-184.

 

Downloads

Não há dados estatísticos.

Publicado

2023-12-31

Como Citar

Barberini, F. (2023). “Este Lais posemos acá” … Sì, ma dove?. Medievalista, (35), 157–189. https://doi.org/10.4000/medievalista.7739

Edição

Secção

Artigos